Народнае адзенне Драгічыншчыны 1920-1950
Дэманстрацыю падрыхтавала: кіраўнік кабінета-музея этнаграфіі Драгічыншчыны і клуба “Нашчадкі” Жыгавец Г. М.
Мэта: узбагаціць веды падлеткаў пра гісторыю стварэння і развіцця народнага адзення свайго краю
Задачы:
Стварыць умовы
для выхавання патрыятызму, любві да роднага краю, павагі да людзей, якія жывуць побач;
для прывіцця цікавасці да народнага касцёма Драгічыншчыны;
для далучэння падлеткаў да культурнай спадчыны народа;
для фармірання патрэбнасці беражлівых адносін да духоўнай спадчыны свайго краю
Абсталяванне:
Народнае адзенне Драгічыншчыны
Музыкальны цэнтр
Калонкі
1. Песня “Спадчына”
2. 1 вядучы
Трэба ведаць — сэрца просіць —
Як бацькам, дзядам жылося...
Як сахой даўней аралі,
Як смыком зямлю бярлялі,
Як з сявалкі збожжа зерні
Рассявалі чорнай жменяй...
Трэба ведаць, што зазналі,
Як на пана працавалі...
Трэба ведаць і пра тое,
Апраналі што, якое?
Як у святы гасцявалі,
На вячорках як спявалі...
Гэта — спадчына святая,
Непрыдуманая, тая
Што спакон вякоў вялася,
Што ў сэрцы засталася
2 Вядучы
Чалавек прыходзіць у свет для доўгага і шчаслівага жыцця і часу мае дастаткова, каб праявіць сваю чалавечую сутнасць. Для гэтага трэба “не пагарджаць святым мінулым, а заслужыць яшчэ і вартым быць яго” (Ул. Караткевіч). Бо без мінулага няма будучага. А памяць патрабуе клопату. Любыя веды аб мінулым узбагачаюць нашы пачуцці. Тым больш, што мы ўнаследавалі такое вялікае духоўнае багацце!
1 вядучы
Сення мы прапануем вам вярнуцца ў мінулае даваеннага і пасляваеннага часу, паглядзець невялічкую дэманстрацыю народных касцюмаў.
Адзенне, якое мы вам сёння прапануем для дэманстрацыі, насілі на Драгічыншчыне ў 20-50 гг.
2 вядучы
Вам прадстаўлены жаночы святочны касцём Драгічыншчыны
Жанчыны гэтага часу апраналі:
- Саматканую сарочку, вышытую на рукавах і грудзях чырвона-чорным колерам.
- Самаробную спадніцу яркага колеру.
- Фартух, які быў вышыты знізу, а часам і па баках і аздоблены карункамі
2 вядучы
У халодны час яркую спадніцу замянялі на шарсцяны андарак, фартух, самаробную кароткую ці задоўжаную сукенку.
На нагах скураныя чаравікі, вырабленыя ў хатніх умовах.
1 вядучы
Пазней самаробныя андаракі змянялі купленыя спадніцы ў клетку. Але вышытыя саматканыя сарочкі яшчэ доўгі час ўпрыгожвалі дзяўчат і маладых жанчын нашага краю.
2 вядучы
Хлопцы насілі саматканую рубашку, якая таксама аздаблялася вышыўкай.
На сарочку апраналі безрукаўку,ці падпаразвалі самаробным поясам.
Яркая спадніца, саматканая адбеленая сарочка, па мастацку аздобленая вышыўкай – вось што апраналі дзяўчаты, калі збіраліся на розныя гульні, вячоркі ці проста ў гурт моладзі.
2 вядучы
З даўніх часоў прыйшло да нас свята “Купалле”. Усе мы добра ведаем, што ў гэты дзень дзяўчаты варажылі, пускалі на вадзе вянкі, праводзілі розныя гульні каля кастра. Але пачыналася гэтае свята надосвітку, пакуль яшчэ не знікла раса. Прачнуўшыся рана дзяўчына выбягала босая, толькі ў сарочцы, каб пахадзіць па ранішняй расе.Так пачыналася купальская варажба.
За ўсім гэтым пільна сачылі хлопцы, якім у летні час трэба было ўставаць вельмі рана на касавіцу. Яны таксама хадзілі босыя па ранішняй расе, каб набрацца сілы і здароўя.
1 вядучы
А зараз паглядзіце на святочнае адзенне дзяцей таго часу:
- Дзяўчынка апранута ў саматканую сарочку вышытую на рукавах і грудзях, спадніцу-андарак чырвонага колеру, фартух.У валасы ўпляталі каляровую стужку.
- Хлопчык апрануты ў саматканую сарочку, якая аздоблена вышыўкай і падпаразана поясам
1. Верш “Ручнікі”
Прала, выпрадала,
Ночанькі не спала,
Лянок валакністы.
Кросенцы зжанала,
З песняй пачынала
Узор прамяністы.
Пільна, пільна ткала,
Выткаўшы, паслала
Ручнікі на росы.
Да зары мачыла,
На сонцы сушыла,
Каб былі бялёсы.
І мне на пацеху
Сталі белым снегам
І мякчэй за вату.
Выкачала гладка,
Як вучыла матка,
І занесла ў хату.
Жыта каласочкі, з сінім васілёчкам.
Шоўкам вышывала.
Красачкі радочкі,
Як мілога вочкі,
Самі ажывалі.
За работай гэтай
прамінула лета,
лета залатое.
А настала восень,
Больш не ткала кросен,-
Сталася другое6
Сусед нашай хаты
Прыйшоў з Янкам ў сваты-
Мяне заручаці.
Як ішла да шлюбу
З Янкам сваім любым,
Праводзіла маці.
Жытам абсявала,
Долю заклікала
Стоячы на ганку,
Вешала нашыю
Ручнічочкі тыя
Мне і майму Янку.
- 2 вядучы
Час мяняўся, на змену саматканаму адзенню прыходзіла адзенне купленае ў крамах. Але нацыянальнае мастацтва вярталася з кожным новым пакаленнем. Так у 70-80 гг. мінулага стагоддзя модніцы Драгічышчыны вышывалі сабе вось такія сарочкі. Тут можна сустрэць вышыўку з падбору арнаменту нацыянальнага стылю, вышыўку з кветак. Колеры таксама былі розныя, але больш прысутнічаў чырвона-чорны колер.
1 вядучы
Надышоў час вярнуць страчаную памяць. І няхай першым крокам у гэтым накірунку будзе наша невялічкая сустрэча сёння, але гэта пачатак вялікай працы, якая патрэбна нам, нашчадкам, каб ушанаваць памяць продкаў.
2 вядучы
Чытаецца верш П. Груднікава “Стань, мой дружа,нахіліся…”
1 вядучы
Гарыць свечка… Гэта сімвал жыцця і адначасова сімвал памяці. І толькі ад нас залежыць, ці будзе гарэць свечка ў нашай душы, ці зможам мы зберагчы духоўную повязь пакаленняў і ці зможам мы быць прыкладам для нашчадкам і гонарам для продкаў.
1. Гучыць песня “Белая вежа”
Наша спадчына, якая аднойчы і назаўсёды даецца кожнаму чалавеку разам з жыццём, жывая крыніца быцця народа.
У сваёй працы мы хочам уваскрасіць старонкі гісторыі нашай маленькай Радзімы. Час ідзе хутка. І толькі агнянуўшыся назад, заўважаем яго імклівы бег. Сціраюцца з памяці падзеі, факты, забываецца вопыт пакаленняў. І таму неабходна занатоўваць той вопыт, культуру,мову, традыцыі народа, каб нашы нашчадкі атрымалі ў спадчыну поўную гісторыю свайго краю.
Шмат стагоддзяў маюць тыя народныя традыцыі, якія да гэтага часу жывыя на драгічынскай зямлі. Зараз проста так ужо не сустрэнеш вышытых сарочак, андаракаў і саматканых фартухоў, але ў куфрах і шафах захоўваюцца незвычайныя па прыгажосці ручнікі і посцілкі, сатканыя жаночымі рукамі. Гэтак жа захоўваюцца і традыцыі народнай паэтычнай творчасці. Унучка, прывезеная на адпачынак у веску, ціха напявае матыў “бабульчынай” песні.
Асноўным відам жылля селяніна Драгічыншчыны была хата. Звычайна яна мела тры акны: два кутнія і адно прыпечнае. Вокны былі маленькія, вышынёй на два-тры бервяны. Падлога доўгі час была глінабітнай, толькі ў перадваенны час пачалі рабіць драўляную.
Вясковая хата вызначалася чысцінёй і парадкам. Лаўкі і стол заўседы чыста вымыты, абразы ў куце абведзены бялюсенькім з вышыўкай ці ператыканым ручніком, паліца ўстаўлена гліняным посудам.
Далей стаяў драўляны з высокімі бакавінамі ложак, пакрыты саматканымі посцілкамі з вялікай колькасцю вышытых падушак. Каля ложка мог стаяць куфар, дзе пад замком захоўвалася асноўнае багацце сям’і: святочная вопрадка, посцілкі, палатно, пасаг жонкі і дачок, грошы і г. д.
Хату ўпрыгожвалі саматканымі ручнікамі , вышытымі дарожкамі і карцінамі, якія вышывалі крыжыкам і гладдзю, малявалі на палатне, дрэве і шкле.
У зімовы час інтэр’ер хаты дапаўняўся прасніцамі, кроснамі (“варштатам”) і іншымі прыстасаваннямі, звязанымі з ткацтвам.
Значная ўвага ў ткацтве надавалася ручнікам, якія акрамя свайго ўтылітарнага прызначэння ігралі вялікую ролю у вясельных і пахавальных абрадах.
Сярод мужчынскіх промыслаў шырокае распаўсюджанне мела стальмашнае рамяство, вытворчасць драўлянага посуду, прадметаў хатняга начыння.
У зімовы час мужчыны займаліся пляценнем з лазы, саломы, кары. Плеценыя з саломы корабы прызначаліся для захавання збожжа , зробленыя з лазы, кары кошыкі для захавання сыроў, яек, каўбас. З кары (“лыка”) плялі лапці.
На тэрыторыі раёна было шмат кузняў. На жаль, сёння на Драгічыншчыне ўжо не сустрэнеш кузні і сапраўдных кавалёў. Народнае кавальства адышло ў мінулае. Але да сённяшняга часу сустракаюцца прадметы вырабленыя ўмелымі рукамі кавалёў (Кірка, багор, серп, сошка, матыга).
А вось выраб ганчарнага посуду не меў шырокага распаўсюджвання на Драгічыншчыне. Ганчароў можна было сустрэць толькі ў мястэчку Антопаль.
Тут выраблялі посуд толькі з чырвонай гліны.
Традыцыйнае адзенне вясковага насельніцтва Драгічыншчыны ў 19 пачатку 20 стагоддзя мела шэраг асаблівасцей. Аснову летняга жаночага касцюма складалі вышытая на грудзях і рукавах сарочка, спадніца-палатнянка і фартух. У зімовы час жанчыны апраналі прыталены аўчынны кажух, шарсцяную ці паўшырсцяную спадніцу-андарак.
Комплекс мужчынскага адзення складаўся з белай палатнянай кашулі, нагавіц-галіфэ і пояса.У пачатку 20 ст. на вёсцы шырокае распаўсюджванне атрымлівае “піджак”, які дапаўняўся плеценай з кары, бяросты ці лазы сумкай-вярэнькай.
На працягу стагоддзяў уся гаспадарчая дзейнасць палешука прыстасоўвалася да пэўных дат народнага календара і суправаджалася сістэмай звычаяў, абрадаў, якія цесна звязаны з вуснапаэтычнай творчасцю.
Галоўнае свята гадавога кола - Каляды. Калядны абрад самы жывы і ў наш час.
Больш адышлі у мінулае такія абрады свят, як Пакровы, Благавішчанне. На Благавішчанне існаваў звычай “Кліканне буська”. Восеньскае свята Пакровы адзначаецца 14 кастрычніка. Яно асабліва добра адлюстравана ў прыказках: “ Прыйшла Покрова і пытае, чы до зымы готова”, “ Прыходыть Покрова – рывэ діўка бы корова”. І зразумела чаму яна “рывэ”, бо заканчваецца час вяселляў, і замуж у гэтым годзе яна не выйшла.
А найвялікшае каляндарнае свята Вялікдзень мае выключную адметнасць у некаторых вёсках раёна. І мабыць, найпрыгажэй праходзіць яно (і ў наш час, адзіна на ўсю Беларусь) ў в. Бездзеж, калі адбываецца магічна-спеўны карагод каля царквы “Стрылка”:
Ой лыты, лыты, стрылка,
По горам, по долынам.
Да нысы, нысы, стрылка,
Да дывоцьку красу.
А дывоцька краса
У мыді потонае,
У воді вырынае.
Тыхо йдэ, тыхо йдэ...
Самай урачыстай з’явай у жыцці палешука было вяселле. Але іменна адметнасць гэтага абраду вызначаецца ў розных весках раёна. Калі параўнаць абрад в. Бездзеж і в. Радастава, якія знаходзяцца у 60 км. адна ад другой, то можна пабачыць многа рознага ( Адзенне, ручнікі, пасаг нявесты, правядзенне самога абраду). Але найбольшая адметнасць тут дасягаецца ў вясельных абрадавых песнях.
На Драгічыншчыне ў некаторых вёсках захаваўся і часткова пахавальны абрад. Да гэтага часу існуюць такія забабоны, што калі чалавек памер не сваёй смерцю
( наклаў на сябе рукі), то яго трэба хаваць каля могілак ці бліжэй да агароджы і звязваць яму ногі, каб не хадзіў па свеце і не забіраў з сабой іншых.
Мова нашага раёна таксама мае свае адметнасці амаль у кожнай вёсцы. Чалавек, які ніколі раней не быў на Драгічыншчыне не зразумее некаторых дыялектных слоў палешукоў... У в. Сварынь зяця называюць “бляшыты”, у в. Бездзеж “остолопом” называюць чалавека-недарэку. У в. Гнілец увогуле мова адметная. Тут усе дзеясловы вымаўляюць з канчаткам на мяккае ті: казаті, робіті, носіті, сушыті. На лінгвістыку в. Радастава, Сварынь вялікі уплыў аказала суседства з Украінай, але ёсць і сваё адметнае: “стэ”(гэта). Драгічыншчыну можна падзяліць на некалькі лінгвістычных рэгіёнаў, але, мабыць, два асноўныя рэгіёны падзелены Днепра-Бугскім каналам. Намі складзены дыялектны слоўнік Драгічыншчыны, які яшчэ будзе папаўняцца.
Багата Драгічыншчына і вуснапаэтычнай творчасцю. Характэрныя асаблівасці для кожнай вёскі мае абрадавая паэзія. А вось некаторыя песні пазаабрадавай паэзіі характэрны для ўсяго раёна. Песню “Тополына”, “Ставок” спявалі ў в. Радастава, Валавель, Бездзеж, Хомск і іншых. Песня “Ой, ты дубе, дубе” спявалі ў в. Какорыца, а ў 5 кіламетрах знаходзіцца в. Бездзеж і не адна бабулька, да якой мы звярталіся, гэтай песні не ведала.
Збіраючы фальклор, нас вельмі зацікавіў такі від вуснапаэтычнай творчасці, як прыказкі і прымаўкі. Мы сабралі разам прыказкі і прымаўкі, звязаныя з рэлігійнымі святамі. Здаўна ў нашым палескім краі было няпісанае правіла для ўсіх: працаваць у свята – вялікі грэх.
Прыказкі і прымаўкі запісаны ў адпаведнасці з каляндарнымі святамі гадавога кола.
Разгаварыўшыся з бабуляй Таццянай у в. Бездзеж, пачулі загадкі, якія мы, гарадскія жыхары, ніколі не адгадалі б: “Стойіть копа посырыд двора: спэроду - вілы, ззаду – мытла” (карова).
Самым насычаным, па нашаму меркаванню, від вуснапаэтычнай творчасці – гэта замовы. Большасць з іх хрысціяназаваныя, але сустракаюцца, як мы мяркуем, звязаныя з язычніцкімі часамі, калі пакланяліся сонцу, месяцу...:
Ішлы сонцовы дочкі чырыз калыновы мыст мысяцю насюдысь.
Пытайецця місяць:
- Куды йідэтэ, сонцёвы дочкі?
- Йідэм ля Ганночкі сладкі сон нысэмо. А ночныці і полуночныці под птаховы крылы бырэмо, которы по лісы лытають і ныякі пожывы ны мають.
Йідітэ, ночныці і полуночныці, з хаты на двыр, а з двора вітром.
Такую замову гаварылі дзіцяці, якое часта плакала ноччу.
Але самае цікавае, што мы амаль не сустрэлі аднолькавых замоў, усе бабулькі, з якімі мы сустракаліся, загаворвалі па-свойму, хоць і жылі ў адной вёсцы ці ўвогуле былі суседкамі.
Палешукі Драгічыншчыны стварылі багацейшую духоўную культуру, у якой асноўнае месца займае традыцыйная народная абраднасць, заснаваная на прынцыпах звычаёвага права, народнай этыкі, маралі і вуснапаэтычнай творчасці. Сістэма нормаў і каштоўнасцей традыцыйнай культуры давала магчымасць палешукам на працягу вякоў выхоўваць сваіх дзяцей і ўнукаў фізічна і псіхічна здаровымі, дабрасумленнымі, працавітымі і маральна чыстымі людзьмі, патрыётамі сваёй Бацькаўшчыны.
Духоўная спадчына народа – гэта не толькі мова, культура народа, але і тварэнне майстравітых рук нашых продкаў. Сваімі мазолістымі рукамі яны тварылі сапраўдную паэзію з лазы і саломы, саматканае адзенне і прадметы быту.
Гэтыя рэчы, старанна сабраныя ў музеі нашай установы, даюць поўнае ўяўленне аб паўзабытым мінулым, аб жыцці палешукоў Драгічыншчыны.
У пачатку 21 стагоддзя ў жарнавах часу многае змяшалася: тое, што ўчора было непрыложным і ісцінным, тое сёння здаецца шкодным і няправільным. Але па-ранейшаму ў пашане і славе высокая духоўнасць, мы паважаем чалавека працы, яго добрыя справы і памкненні.
Мы звяртаемся да сваіх аднагодкаў і тых, хто пачынае сваё жыццё. Часцей углядайцеся ў гісторыю роднага краю, наталяйце смагу з крыніцы памяці сваіх продкаў. Яны высока неслі сцяг Чалавека, працаўніка зямлі, заўсёды былі дастойны людзьмі звацца. Абазначце сваё жыццё добрымі справамі. Што такое сучаснае? Гэта парастак мінулага.
Гісторыя культуры, мовы, жыцця палешукоў Драгічыншчыны працягваецца..., бо як сказаў Т, Карнель:
“ Шчаслівы той народ, у якога напісаны не ўсе старонкі ў кнізе яго гісторыі”.
А закончыць гаворку пра свой родны край хочацца вершам-роздумам, напісаным на палескай мове:
Колы закотыцця мій вік,
Йек сонцэ за выршыні бору,
І світ зайесныцця здалёк,
Тай поплывэть проміннем вгору,
Шчо возміть в світ той чоловік,
Якое сонцэ прыймыть в пору?
Чы пэршый дэнь свый, пэршый рік?
Чы вэсну в квітнёвому вборы?
Чы гочы рідных вытчуцця навік
В тому бысконцёму узоры?
Шчо я впрошу пырод тобою
Всывышній Божэ йдучы ввысі:
Хай будэ в вічності зо мною
Мій тыхій край, мое Поліссе.